Drewno niepełnowartościowe. Co to właściwie znaczy?

Od kilku lat sformułowanie „drewno niepełnowartościowe” jest odmieniane przez wszystkie przypadki. Pytanie tylko: co oznacza? Dziś prawo dopuszcza jedynie drewno niepełnowartościowe do produkcji „zielonej energii” i wsparcie finansowe płynące z budżetu państwa przeznaczone jest wyłącznie dla energii z niego wytworzonej. Szukając definicji dla tego terminu, można się jednak zdziwić, bo w żadnym z zapisów prawnych nie została ona podana.

Definicja biomasy podana w Art. 2 Ustawy o Odnawialnych Źródłach Energii z dnia 20 lutego 2015 r. nie zawiera informacji wprost na temat drewna. Jest tam jedynie zapis o tym, że „biomasą są stałe lub ciekłe substancje pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, które ulegają biodegradacji, pochodzące z produktów, odpadów i pozostałości z produkcji rolnej i leśnej oraz przemysłu przetwarzającego ich produkty […]. Art. 44 pkt 3 uzupełnia te informacje, gdyż podaje, że „świadectwo pochodzenia nie przysługuje dla energii elektrycznej wytworzonej w  instalacji odnawialnego źródła energii, w której (m.in.) wykorzystano drewno pełnowartościowe”). Skoro nie ma zapisów o drewnie niepełnowartościowym nasuwa się następujące pytanie: co to jest drewno pełnowartościowe?

Drewno pełnowartościowe i jego klasyfikacja 

Określenie drewna pełnowartościowego po raz pierwszy pojawiło się w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki z 18.10.2012 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 1229 z późn. zmianami). Zapisano w nim, że drewno pełnowartościowe, jest to „drewno spełniające wymagania jakościowe określone w  normach określających wymagania i  badania dla drewna wielkowymiarowego liściastego, drewna wielkowymiarowego iglastego oraz drewna średniowymiarowego dla grup oznaczonych jako S1, S2 i S3 oraz materiał drzewny powstały w wyniku procesu celowego rozdrobnienia tego drewna”. W zakresie klasyfikacji drewna, jego pomiaru oraz oznaczania obowiązują w Polsce normy opracowane przez PKN oraz tzw. warunki techniczne. Za aktualne i wiążące wymagania w zakresie klasyfikacji drewna przyjmuje się te, które obowiązują w danym przedsiębiorstwie. Tak więc poszukując wiedzy na temat, powinniśmy dziś korzystać z zapisów znajdujących się w  normach dla określania i pomiaru wad surowca drzewnego oraz pomiaru drewna:

• PN-79/D-01011 Drewno okrągłe. Wady.  PN-93/D-02002 Surowiec drzewny. Podział, terminologia i  symbole.
• PN-D-95000:2002 Surowiec drzewny. Pomiar, obliczanie miąższości i cechowanie.
• PN-D-02006 Surowiec drzewny. Odbiorcza kontrola jakości według metody alternatywnej. klasyfikacji drewna :
• PN-92/D-95008 Surowiec drzewny. Drewno wielkowymiarowe liściaste. Wspólne wymagania i badania.
• PN-92/D-95018 Surowiec drzewny. Drewno średniowymiarowe. Wspólne wymagania i badania.
• PN-91/D-95019 Surowiec drzewny. Drewno małowymiarowe. oraz wprowadzonych zarządzeniami dyrektora generalnego Lasów Państwowych warunkach technicznych klasyfikujących drewno na:
•  Drewno wielkowymiarowe sklejkowe – Zarządzenie nr 41 z dn. 26.06.2014 r.
• Drewno wielkowymiarowe Iglaste – Zarządzenie nr 72 z  dn. 27.09.2013 r.
• Drewno średniowymiarowe użytkowe S2B – Zarządzenie nr 34 z dn. 17.04.2012 r.
• Drewno średniowymiarowe na cele energetyczne S2AC – Zarządzenie nr 10 z dn. 5.04.2011 r.
•  Drewno średniowymiarowe ogólnego przeznaczenia S2AP – Zarządzenie nr 33 z dn. 17.04.2012 r.

Zmiana wymagań normatywnych dla poszczególnych sortymentów drewna w  postaci wprowadzanych zarządzeniem w „warunkach technicznych” jest szybsze i prostsze niż zmiana zapisów w kolejnych wydaniach norm. Dlatego coraz więcej obowiązujących wymagań jakościowych dla drewna ma postać właśnie „warunków technicznych”. Wobec definicji drewna pełnowartościowego, jego kryteria spełniają następujące grupy sortymentowe:

• Drewno wielkowymiarowe iglaste i liściaste (W), tj. drewno wyrabiane w pojedynczych sztukach o  minimalnej średnicy w  górnym końcu (dg) bez kory 14 cm,  w trzech kategoriach długościowych: dłużyca (od 6,1 m), kłoda (od 2,7 do 6,0 m), wyrzynek (od 0,5 do 2,6 m), oraz w trzech klasach wymiarowych: 1 (do 24 cm bez kory), 2 (25-34 cm bez kory), 3 (od 35 cm bez kory).

W zakresie drewna wielkowymiarowego zarówno liściastego, jak i iglastego wyróżnia się cztery klasy jakości: A, B, C i D. Klasyfikując surowiec wielkowymiarowy, bierze się pod uwagę wady drewna: sęki otwarte i zarośnięte, krzywizny, zgnilizny, chodniki owadzie, martwice, pęknięcia, skręty włókien, zabarwienia (sinizna, brunatnica, fałszywa twardziel) i obecność ciał obcych. Drewno wielkowymiarowe to również tzw. sortymenty specjalne: okleiny (WA1), sklejki (WB1), słupy (WC1). Wymagania dla tych grup określone są w odrębnych normach i warunkach technicznych, lub ustalane indywidualnie pomiędzy sprzedającym i kupującym taki surowiec, ze względu na fakt, że jest to najcenniejsze i rzadkie drewno.

• Drewno średniowymiarowe (S), które powinno mieć wymiary średnicy górnej (dg) od 5 cm wzwyż i średnicy dolnej (dd) do 24 cm. Może być ono w dłużycach (od 6,1 m wzwyż), kłodach (od 2,7 do 6,0 m), wałkach (od 0,5 do 2,6 m) i szczapach. W zakresie wymagań jakościowych dla drewna średniowymiarowego nie rozróżnia się gatunków drewna – są one jednakowe dla drzew iglastych i liściastych.

W  tej grupie surowca wyróżnia się cztery grupy sortymentowe, ze względu na jakość drewna: S1 (typu kopalniak), S2 (drewno stosowe użytkowe), S3 (żerdzie). Klasyfikując ten surowiec, ocenia się występowanie oraz wielkość następujących wad: krzywizny, zgnilizny, chodniki owadzie, zwęglenia, obecności ciał obcych, zabarwienia.

A więc drewno niepełnowartościowe to…

Wobec powyższego, w  definicji drewna pełnowartościowego nie wymieniono tylko trzech sortymentów: S4, M1 i M2. Pomimo tego że jest to surowiec „pozaklasowy”, czyli o najniższej jakości, zostały jednak ustanowione normy i  wymagania dla każdego z nich.

• Drewno średniowymiarowe S4 (opał), dopuszcza się w nim praktyczne wszystkie wady drewna: chodniki owadzie, zwęglenia, obecność ciał obcych i krzywizny, zgnilizna miękka (dopuszczalna tylko do 50 proc. powierzchni przekroju poprzecznego). Dla tego sortymentu nie zostało również wprowadzone ograniczenie średnicy dolnej (tj. max wymiaru), jedynie górna jest określona – od 5 cm wzwyż.
•  Drewno małowymiarowe (M) jest to drewno o wymiarach średnicy dolnej (dd) w korze do 7 cm (do 5 cm bez kory). Wymagania w tej grupie są wspólne zarówno dla gatunków liściastych, jak i iglastych. Również dla tej grupy sortymentowej określono wymagania jakościowe, tj. ograniczenie występowania dopuszczalnej krzywizny, zgnilizny i zwęgleń. W grupie drewna małowymiarowego wyróżnia się: drobnicę tyczkową M1 (o długości od 1,5 m wzwyż) oraz drobnice gałęziową M2, która może mieć postać zrębki (M2E) lub balotów (M2B).

Nabywając sortymenty drzewne spełniające wymagania dla tych grup oraz oznaczone tymi symbolami (S4, M2E, M2B) w dokumentach handlowych możemy być pewni, że biomasa wyprodukowana z takiego drewna może być przeznaczona do produkcji zielonej energii.

Biomasa leśna – dlaczego nie z lasu?

Pomimo faktu, że około 80 proc. areału leśnego w Polsce zarządzane jest przez PGL LP, to dostępność drewna niepełnowartościowego z tego źródła jest ograniczona. Wynika to z kilku powodów: tradycji zbierania materiału pozrębowego przez ludność lokalną na potrzeby grzewcze, względami ochrony zasobów naturalnych na terenach leśnych oraz obawami, że usuwanie gałęzi spowoduje zubożenie naturalnych siedlisk. Dlatego też biomasa leśna grupy I tylko w ok. 50 proc. pochodzi z terenów typowo leśnych. Znaczna część biomasy z tej grupy pozyskiwana jest z  prowadzonych prac okołodrogowych, tj. wycinek zadrzewień pod nowo budowane i  modernizowane drogi, pielęgnacji zadrzewień wzdłuż pasów drogowych lub kolejowych. Innym źródłem tego surowca jest materiał pozyskany z tzw. przywracania gruntów rolnych do użytku, czyli usuwania samosiewów. Są również inne źródła surowców, ale ich udział jest znacznie mniejszy. Powyższy fakt wskazuje, że znaczna część materiału na cele energetyczne  nie została sklasyfikowana przez pracowników Lasów Państwowych oraz nie zostały wydane na nią tzw. dokumenty leśne (kwity wywozowe oraz faktury sprzedaży na drewno wydane przez Lasy Państwowe). W związku z tym konieczne jest klasyfikowanie materiału drzewnego, wykorzystywanego do produkcji biomasy grupy leśnej, przez osoby posiadające kompetencje w tym zakresie w  celu wykluczenia ryzyka wystąpienia w nim drewna pełnowartościowego. Normy oraz „warunki techniczne” obowiązujące w LP stanowią podstawę klasyfikacji surowców drzewnych pozyskanych również poza obszarem ich zarządzania. Oznacza to, że w taki sam sposób klasyfikuje się surowiec wycięty w Nadleśnictwie Warszawa, co na terenie budowy autostrady A1. Te same kryteria bierze się pod uwagę i w taki sam, znormalizowany sposób, się je mierzy.

Brakarz, czyli spec od drewna

Instytucja brakarza drewna okrągłego jest dziś powszechnie znana, ale przed wejściem w  życie Rozporządzeniu Ministra Gospodarki z 18.10.2012 r. niewiele osób związanych z  branżą energetyczną wiedziało o istnieniu takich specjalistów, ponieważ ich wiedza i doświadczenie wykorzystywane było jedynie w zakresie branży drzewnej i leśnej. Nic więc dziwnego, że przez długi czas mylono brakarza drewna okrągłego z brakarzem – manipulatorem drewna, do zadań którego należy tylko pocięcie surowca dłużycowego na krótsze kawałki potrzebne do dalszego przerobu w tartaku. Brakarza mylono również z dendrologiem, to jest znawcą drzew i krzewów, ale nieposiadającym kompetencji w zakresie klasyfikacji drewna. Prawdę mówiąc, opinie tych specjalistów, tj. brakarza-manipulatora, jak i dendrologa, nie mają nic wspólnego z klasyfikacją surowca drzewnego w zakresie zgodności z  normami oraz warunkami technicznymi. Pewnego rodzaju „patologią” stało się posługiwanie się opiniami osób, które swoją wiedzę zdobyły podczas jedno lub dwudniowych szkoleń.  Zarządzenie Nr 73 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 10.12.2014 r. reguluje kwestię zarówno szkoleń, jak i  pracy brakarzy drewna okrągłego. Zarządzenie w sprawie zasad organizacji i działania pracowników nadzoru gospodarki drewnem oraz organizacji kursów brakarskich w  jednostkach organizacyjnych Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (znak. GM-900-9/14), w Załączniku nr 2 (pkt 4.) podaje, że organizator kursu brakarskiego opracuje program kursu, zawierający minimum 70 godzin zajęć. Tak więc uprawnień brakarskich nie zdobywa się w cyklu 24- czy 48-godzinnych kursów, ale w trakcie 70-godzinnego szkolenia, podczas którego zdobywa się wiedzę teoretyczną oraz praktyczną z zakresu klasyfikacji i pomiaru drewna okrągłego.
Brakarstwo jest niełatwą sztuką i  wymaga ciągłego doskonalenia. W  zakresie brakarstwa wyróżnia się cztery poziomy „wtajemniczenia”, tzw. klasy: III (najniższa), II, I i instruktorska. Aby uzyskać daną klasę brakarską, należy ukończyć kurs brakarski, wykazać się określoną wiedzą praktyczną i  teoretyczną oraz zdać pozytywnie egzamin teoretyczny i praktyczny. Ukończenie takiego kursu oraz uzyskanie klasy brakarskiej potwierdzone jest wydaniem certyfikatu z  określeniem klasy brakarskiej.

Drewno niepełnowartościowe to biomasa niejednorodna 

W związku z tym, że zaledwie trzy sortymenty drewna dopuszczane są jako materiał do produkcji biomasy na cele energetyczne i są to surowce najniższej jakości, biomasa z nich produkowana często jest niejednorodna i  obarczona mankamentami jakościowymi. Najczęściej zawiera ona zwiększoną zawartość igliwia i liści czy witek brzozowych, a to dlatego że materiałem wejściowym w większości przypadków są pozostałości pozrębowe w  postaci gałęzi. Nie można więc oczekiwać od dostawców, że zrębka leśna będzie jednorodnym paliwem, tego samego gatunku drewna, bez kory czy zielonych wtrąceń. Taki czysty materiał jest oczywiście dostępny na rynku, ale jest to zrębka papiernicza lub defibracyjna, poszukiwana i  wykorzystywana do produkcji papieru lub płyt drewnopochodnych. Taki surowiec ma jednak duży mankament – jest to wysoka cena. Drewno było, jest i będzie wykorzystywane na cele energetyczne. Jednak w jakim zakresie, w jakiej postaci, jakości oraz ilości będzie to się odbywało zależy od wielu czynników, które obecnie trudno przewidzieć. Ważne jest żeby zawsze, w  każdym aspekcie tego obszaru, kierować się należytą starannością.

Autor: Ilona Olsztyńska, Kierownik ds. rozwoju Produktów, SGS Polska sp. z o.o., brakarz II klasy

Artykuł został opublikowany w dodatku „Biomasa Leśna” w maju 2016 r.